6 Silindir, Takiyüddin Raşid’in İlham Veren Pompası

Takiyüddin Raşid Öğrencileriyle

Daha çok astronomluğunu ön plana çıkarttığımız 16. asrın tanınmış bilgini Takiyüddin Raşid  aslında optik, mekanik ve  matematik alanlarında da çok değerli çalışmalar yapmıştı.  Mekanik alanında Arapça kaleme aldığı “Otomatlar (Aletler) Üzerine Yüce Yöntemler” ^[I] adlı eserinde çeşitli mekanik saatler, kaldıraçlar, göllerden, ırmaklardan ve kuyulardan suları yukarı çıkarmak için pompalar, fıskiyeler tasarlamıştır.

Raşid'in Tasarladığı Pompanın Maketi - İstanbul İslam Teknoloji Müzesi

Kitabında pompalardan bahsettiği bölümde su gücüne işaret ettiği gibi, buhar gücünün de pekâlâ kullanılabileceğini belirtip, buharlı makinin keşfinden yaklaşık 100 yıl önce bu alanda yazılar yazmıştı.

Tasarladığı su pompalarının çalışma prensibi teknoloji tarihi açısından oldukça enteresandır. Su pompasında kurduğu düzenek şöyledir:

Pompa yatay bir mille su değirmenine bağlı durumdaydı. Yatay mil üzerinde 6 eksantrik bulunuyor, nehir değirmeni döndürdüğünde mil’i harekete geçirip üzerindeki eksantrik çubuklarını aşağı itiyordu. Pistona bağlı bu çubukların sonunda ise yönlendirici ağırlıklar bulunuyor bu sayede bir kaldıraç gibi pistonu aşağı yukarı kaldırarak hareket ettiriyordu.

Raşid'in Tasarladığı Pompanın Maketi - İstanbul İslam Teknoloji Müzesi

Pistonun bu hareketiyle bir vakum etkisi meydana getirerek nehirden su emiyor, emilen su tekyönlü bir vanadan (Klape vana) geçerek çekiliyor, eksantrik miller serbest kaldığında yerçekimi etkisiyle bağlı ağırlıklar pistonu aşağı indiriyor, böylece emilen su da serbest kalarak tek yönlü vanadan geçemediği için dağıtım borularına yöneliyordu.

Mekanizmada eksantriklerin açısal yerleşimi ve pistonla koordinasyonu çok iyi tasarlanmıştı.

Takiyüddin Raşid’in 6 silindirlik bu su pompası aynı zamanda kağıt üretimi ve metal işlemede kullanılan aletlere ilham kaynağı olmuştur. Çünkü bu mekanizmada aşağı yukarı hareket eden pistonların hızlı düşüşü, bir tokmak vuruşu hareketine benziyordu. Dolayısı ile metali dövmek yada kağıt hammaddesi üretiminde ana maddenin dövülmesi işleminde benzer mekanizmaların yapımına  ilham kaynağı oldu.

Takiyüddin'in Rasathanesinden

Toplum hayatının çokta mekanize olmadığı o dönemde bu keşifler belki insanlık yaşantısını kökten değiştirmedi ama pek çok şehir için hayatı oldukça kolaylaştırdı.

Bibliyografya:
Türk Teknoloji Tarihi, Yayına Hazırlayanlar: Emre Dölen, Mustafa Kaçar, Đstanbul 2003
Remzi Demir, Takiyüddin’de Matematik ve Astronomi,  Atatürk Kültür Merkezi, Ank. 2000 Yavuz Unat, Türk Teknoloji Tarihinden iki Örnek; Cezerî ve Takîyüddîn, Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 15-17 Kasım 2001